Ríkisútgáfa námsbóka

Þann fyrsta apríl næstkomandi eru 80 ár liðin frá því Ríkisútgáfa námsbóka var stofnuð. Líkt og í aðdraganda lagasetningar um þá stofnun hefur umræða um fyrirkomulag útgáfu námsgagna fyrir grunnskóla verið áberandi undanfarið.  Fagna ber opinberri umræðu um útgáfu námsefnis fyrir grunnskóla sem vekur athygli á þörfinni fyrir enn betri námsgögn til góðs fyrir nemendur, kennara og þjóðfélagið í heild sinni. Mikilvægt er þó að fjallað sé með hlutlægum hætti um þetta mikilvæga málefni.

Gerð og gæði námsgagna

Lögum samkvæmt sér Menntamálastofnun um útgáfu námsgagna fyrir grunnskóla og dreifir þeim án endurgjalds til grunnskóla landsins. Tók stofnunin við verkefnum Námsgagnastofnunar sem áður hafði þetta hlutverk. Námsefni er ekki samið af starfsmönnum stofnunarinnar heldur  nýtur hún liðsinnis fjölda námsefnishöfunda, teiknara og annars fagfólks við námsgagnagerð.

Við samningu og staðfærslu námsefnis er farið eftir viðmiðum sem sett eru fram í námskrá af mennta- og menningarmálaráðuneyti hverju sinni og fjallað er um í gátlista Menntamálastofnunar. Stuðst er við faghópa í hverri námsgrein fyrir sig, ritstjórar sem fylgja efninu frá upphafi til enda, vinna með höfundum, teiknurum og þýðendum og allt námsefni er síðan lesið yfir af sérfræðingum til þess að tryggja að gæði þess séu fullnægjandi áður en að útgáfu kemur. Ekki má heldur gleyma því að Menntamálastofnun hefur í gegnum tíðina fengið talsvert efni frá íslenskum bókaútgáfum til afnota í námsbækur.

Meðal þess sem haldið hefur verið fram í opinberri umræðu er að gæði námsefnis á Íslandi séu lakari en annars staðar og að ein helsta ástæða fyrir slakri lestrarkunnáttu íslenskra skólabarna sé sú staðreynd að á Íslandi er ríkisrekin námsbókaútgáfa fyrir grunnskólastigið. Ekki hafa verið færð nein haldbær rök né lögð fram gögn eða rannsóknir sem renna stoðum undir þessa fullyrðingu. Væntingar um að breytingar á rekstrarformi námsgagnaútgáfu hafi í för með sér viðsnúning í námsárangri byggja á vafasömum forsendum.

Markaður fyrir námsgögn í grunnskólum

Menntamálastofnun dreifir árlega um 500.000 eintökum námsefnis til grunnskóla landsins. Til að standa straum af kostnaði við dreifinguna hefur stofnunin til umráða um 300 milljónir króna sem þýðir að meðalverð hvers eintaks er um 600 krónur. Innifalið í þeirri tölu er allt utanumhald, framleiðsla, birgðahald, dreifing, sendingarkostnaður og annar kostnaður sem hlýst af útgáfunni. Grunnskólanemendur eru um 45 þúsund talsins á hverjum tíma og er því beinn kostnaður við námsefnisútgáfu fyrir hvern nemanda á bilinu 6.500 til 7.000 krónur á ári.

Ætla má að velta á íslenskum bókamarkaði á árinu 2016 hafi verið á bilinu 5-6 milljarðar króna. Þegar litið er til þess fjármagns sem Menntamálastofnun hefur að spila úr til nýrrar útgáfu er hlutur stofnunarinnar af veltu á bókamarkaði líklega um 5%. Ekki verður séð að þessi hlutur muni skipta sköpum fyrir afkomu bókaútgefenda almennt.

Þegar talað er um markað þarf að skilgreina hverjir eru kaupendur og seljendur. Það er ekki augljóst í tilviki námsgagna. Ef breyta á rekstrarfyrirkomulagi námsgagnaútgáfu þarf þannig að svara hverjir eiga að kaupa námsgögnin. Eru það nemendur/foreldrar, skólar, sveitarfélög eða ríkið? Einnig þarf að svara hvaða kröfur á að gera til seljenda. Á að velja einn eða fáa, t.d. með útboði, eða á markaðurinn að vera opinn eins og á framhaldsskólastigi. 

Að hverju ber að huga við útgáfu námsefnis?

Þegar rætt er um hvernig best er að haga útgáfu námsefnis fyrir grunnskóla á litlu málsvæði eins og Íslandi er að mörgu að huga. Einnig er námsefni ætíð samofið sýn á menningu og sögu.

Í fyrsta lagi er mikilvægt að gæta þess að aðgengi að námsefni sé jafnt fyrir alla. Það felur í sér að allir grunnskólanemendur á Íslandi eiga að geta gengið að nauðsynlegu námsefni án tillits til efnahags.

Í öðru lagi er mikilvægt að öllum greinum sé sinnt, hvort sem um er að ræða minni greinar, svo sem list- og verkgreinar, eða stærri greinar eins og íslensku, stærðfræði, dönsku, ensku og náttúrufræði. Menntamálastofnun gefur út námsefni í um 25 mismunandi greinum sem sumum er dreift í afar litlum upplögum.

Í þriðja lagi þarf að gæta þess að námsgagnaútgáfa tekur nú miklum breytingum með þróun upplýsingatækni og rafrænni útgáfu.  Fylgjast þarf vel með framförum í kennslufræði og tækni. Menntamálastofnun gefur nú nánast allt nýtt efni einnig út á rafrænu formi án endurgjalds. Mikil tilraunastarfsemi fer fram með mismunandi rafræn form, flettibækur, gagnvirkar bækur og vefsíður.

Í fjórða lagi er námsefni samofið kennslufræði og þeim aðferðum sem beitt er við kennslu. Þessu fylgir að huga þarf að kennsluleiðbeiningum svo að kennarar geti nýtt sér námsefni sem skyldi. Hjá Menntamálastofnun er mikil áhersla lögð á kennsluleiðbeiningar hvort sem um er að ræða fyrir efni sem er frumsamið eða þýtt.

Framtíðin

Nýverið sendi Menntamálastofnun mennta- og menningarmálaráðuneytinu minnisblað þar sem bent er á að mikilvægt sé að ráðist verði í framtíðarstefnumótun um námsefnisgerð. Þar verði tekin afstaða m.a. til hlutverks ríkisins, Menntamálastofnunar og einkaaðila varðandi námsgagnaútgáfu. Mikilvægt er að sú stefnumótunarvinna sem framundan er í þessum málaflokki verði unnin á grundvelli áreiðanlegrar greiningar og upplýsinga svo framtíðarskipulag námsefnisútgáfu fyrir grunnskóla á Íslandi taki mið af þörfum nemanda og skóla fyrir gott námsefni en ekki fyrirframgefnum svörum.

Þegar þeir Vilmundur Jónsson landlæknir og Jónas frá Hriflu tóku sæti í stjórn Ríkisútgáfu námsbóka fyrir réttum 80 árum voru aðstæður vissulega aðrar en átakapunktarnir um fyrirkomulag námsgagnaútgáfu ef til vill ekki svo ólíkir. Vonandi hefur umræðunni um stefnu og áherslur í menntun eitthvað farið fram.

Arnór er forstjóri Menntamálastofnunar og Erling Ragnar er sviðsstjóri miðlunarsviðs Menntamálastofnunar.